Items
no.4, september/oktober 2004
 

Multimedia-roman van Chris Keulemans:
"De Amerikaan die ik nooit geweest ben"


Een associatieve bibliotheek van ruim dertig jaar Amerikaanse popcultuur. Dat is de multimedia-roman van Chris Keulemans. Een boek en een website als een jukebox waarin twee vrienden, een echte en een import-Amerikaan, de ‘lezer’ binnenvoeren in een wereld die even hoogstpersoonlijk als publiek is. Met dank aan de televisie en de platenindustrie. Als lezer hoef je geen buitenstaander te blijven: de website is tevens een uitnodiging om bij te dragen aan zijn feuilleton. Neem de uitnodiging aan en ontvang iedere week een e-mail van Keulemans. Leesvoer voor de Amerikaan die je nooit geweest bent, maar koesterde of in stilte altijd al had willen zijn.

Roman en weblog
Chris Keulemans groeit op als zoon van een ontwikkelingswerker in Tunis, Burkina Faso, Bagdad en Jakarta, waar hij op Amerikaanse scholen zat: "Elke ochtend zwoeren we trouw aan de stars ‘n stripes, met de hand op het hart, en zongen de Star Spangled Banner. Ik was er trots op. Op mijn elfde was ik een kleine Amerikaanse patriot, klaar voor Junior High." Later, in Amsterdam en Belgrado, leert hij de schaduwkanten van Amerika kennen: "van Irangate tot de Golfoorlog, van de permanente segregatie tot de alomtegenwoordige commercie." In 1991 ontmoet hij in Londen schrijver, radiomaker en journalist David Holden, een Amerikaan die zijn vaderland heeft verruild voor het oude Europa. Ze worden vrienden en ontdekken dat ze elkaars spiegelbeeld zijn: David, opgegroeid in de witte buitenwijken van New Jersey, is de Amerikaan die Chris nooit geweest is. Chris, die in de meest exotische steden heeft gewoond, is de wereldburger die David had willen zijn. In zijn roman beschrijft Keulemans de vriendschap tussen beide jonge schrijvers, die zijn gefascineerd door popmuziek, films en televisie. De website, www.deamerikaan.nl, brengt beide levensverhalen in beeld: als buitenstaander, voyeur bijna, krijg je via ‘hun’ muziek, boeken, films en televisie een beeld van Amerika. Je kunt je als bezoeker abonneren en ontvangt dan wekelijks een e-mail van Keulemans, waarin hij vertelt waar de hoofdpersonen van de roman zijn en wat de topic van die week is. En je wordt uitgenodigd je eigen beelden en verhalen aan de website toe te voegen. Aldus ontstaat een feuilletonachtige site met het karakter van een 'blog', een persoonlijke site waarop bezoekers hun eigen ervaringen kunnen toetsen en koppelen aan die van de schrijver.

DVD en radiodocumentaire
Daarnaast maakte Keulemans, met fotograaf en geluidsman Rob Smits, een DVD en een radiodocumentaire gerelateerd aan hetzelfde thema. De DVD is een roadmovie in stilstaande beelden door New Jersey, over een man die thuiskomt waar hij nooit heeft gewoond en kennismaakt met het land van Bruce Springsteen, Philip Roth, Kevin Smith en Lauryn Hill. De radiodocumentaire is een gesproken brief aan David Holden. Op locatie, in het stille stadje waar hij vandaan kwam, Cranford, New Jersey, proberen zijn oude vrienden te achterhalen wie hij eigenlijk was.

Jukebox 1961-1994
De website is door het Amsterdamse Submarine vormgegeven als een soort jukebox, met een 'dial' langs alle jaren tussen 1961 en 1994. De plaatjes bij elk jaartal zijn iconen, onmiddellijk herkenbaar voor wie het bijbehorende jaar bewust heeft meegemaakt. Elk jaar staat voor een hoogtepunt uit de Amerikaanse popcultuur: Batman, de landing op de maan, Bruce Springsteen, Prince; platen en films, fenomenen en gebeurtenissen, die in het geheugen van wereldburgers tussen de veertig en de vijftig gegrift staan. Alsof je erbij was, het zelf hebt meegemaakt. Met dank aan de televisie, want we waren niet bij de moord op Martin Luther King, 'Asbury Park' kennen we van de plaat van Bruce Springsteen, en het binnenland van de zuidelijke Verenigde Staten hebben we in het spoor van Down by Law gevolgd. Achter elk 'icoon' zit een schat aan informatie: fragmenten uit de roman in wording, muziek tracks, passages uit films, beeldverzamelingen, links naar websites. Een associatieve bibliotheek dus van ruim dertig jaar Amerikaanse popcultuur. Max Bruinsma sprak Chris Keulemans over zijn multimedia-roman via een toepasselijk medium: email.

"Achter elk ‘icoon’ zit een schat aan informatie: fragmenten uit de roman in wording, muziek tracks, passages uit films, beeldverzamelingen, links naar websites."

Je schrijft een boek, maakt een radiodocumentaire, een DVD, een website, alles onder dezelfde titel. Wat is het verhaal?

"‘De Amerikaan’ wil, via vier media, zijn verhaal kwijt. Of eigenlijk een paar verhalen tegelijk. Allereerst is er het verhaal van een vriendschap, tussen mij en David Holden: hoe we elkaar ontmoetten in Londen toen we dertig waren, onmiddellijk ontdekten dat we geestverwanten waren en hoe het eindigde in 1994 toen hij overleed aan hersenkanker. Dan is er het verhaal van de ontdekking van Amerika via de popcultuur, die ik opzoog terwijl ik opgroeide in de tropen en naar Amerikaanse scholen ging. En tenslotte het verhaal van de Third Culture Kid, kinderen zoals ik, opgegroeid in landen die niet de mijne waren maar ook niet thuis in het land van mijn ouders en dus mentaal vergroeid met Amerika. Het is het verhaal over een man die thuiskomt waar hij nooit gewoond heeft: New Jersey, een onopmerkelijk staatje aan de Atlantische kust, waarvan ik altijd zeker wist dat ik eigenlijk daar vandaan kwam. Alle drie de verhalen draaien om de verhouding tussen popcultuur en werkelijkheid. David en ik drukten ons uit via de boeken, films en platen die we mooi vonden. Amerika was daar uit opgetrokken: zowel de idylle (Archie Comics) als de kritiek (The Clash, Philip Roth). En toen ik eenmaal New Jersey in levende lijve bezocht, vijf jaar na Davids dood, was dat een frontale botsing van popcultuur (Kevin Smith, Lauryn Hill, James Baldwin) met de realiteit."

Je legt op de site uit dat je, behalve je eigen verhaal, ook het materiaal waarop het is gebaseerd wilt meedelen. Maar dit vierluik van boek, website, DVD en radiodocumentaire behelst meer dan dat. Voor een schrijver ligt het in ieder geval niet voor de hand: jouw medium is tekst, de rest is inspiratie. Waarom wil je dan toch als auteur die andere media erbij betrekken, en je niet alleen in tekst, maar ook in (bewegend) beeld en geluid uiten?

"Ik had gewoon een boek kunnen gaan schrijven, maar daarmee zou ik de allesomvattendheid van het opgroeien in de popcultuur nooit kunnen grijpen. De muziek wilde ik horen, de beelden zien. En hoe beeldend ik ook alles zou proberen op te schrijven, het zou bij mijn interpretatie ervan blijven. Ik had het origineel zo tekort gedaan. De mogelijkheid om verhalen te vertellen in al die media is er, dus waarom niet? Zelfs voor iemand zonder technische kennis als ik. Ik wilde een klankkast bouwen rond mijn verhalen, of een archief, of een collectief geheugen waar ik zelf uit put, net als zovele anderen."

Gaat het in boek, DVD, documentaire en website om hetzelfde verhaal?

"Het is een logische vierhoek van elkaar aanvullende media, die elk op hun eigen manier een kant van het verhaal vertellen. De roman gaat vooral over het beeld dat Chris zich overzee van Amerika heeft gemaakt. De fotodocumentaire op DVD over mijn bezoek aan New Jersey, confronteert de beelden van buiten met de werkelijkheid van binnen. De radiodocumentaire vertelt het verhaal van David Holden. En de website verzamelt en presenteert al het omringende materiaal, ook van de bezoekers, die elk hun eigen beeld van Amerika hebben. Amerika bestaat uit popcultuur en in ‘De Amerikaan die ik nooit geweest ben’ moet die dus te horen, te zien en te lezen zijn. De combinatie van de vier media dient zich als vanzelfsprekend aan. De media houden elkaar in beweging. Wat de een opbouwt, breekt de ander af en bouwt de volgende weer op. Dat komt precies overeen met het onderliggende thema van het werk: elk ideaal, of dat nu vriendschap is of Amerika, lost op zodra je het bereikt, waarna je opnieuw op zoek moet. Uit te zoeken hoe dat werkt, in en door de beelden zelf die dat ideaal oproepen en weer ontkennen, is het doel van het vierluik.
Ik heb bij het schrijven van de roman, het redigeren van de website en het werk aan de foto- en de radiodocumentaire, voortdurend rekening gehouden met de aanvullende of contrasterende werking die de andere onderdelen van het vierluik hebben. Als ik in de roman het droombeeld oproep van Asbury Park, de badplaats in New Jersey waar ik als achtjarige in Bagdad plaatjes van heb gezien, een badplaats waar de jonge David Holden veel van zijn weekends doorbracht, dan weet ik dat in de fotodocumentaire dit droombeeld gaat botsen op het totale verval waarin het stadje nu verkeert, maar ook dat op de website ruimte is voor de geschiedenis van Asbury Park: de glorietijd, de rassenrellen, het verval, de mythe. Rond de jaren dat Bruce Springsteen er zijn debuutplaat naar noemde bestaat een kleine cultus. Op de website staan de verhalen over die roemruchte jaren, maar ook de discussie over hoe een rebel als Springsteen uitgegroeid is tot een icoon van Amerikaans patriottisme.
Voor een schrijver is het uniek om al bij het opschrijven van anekdotes en dialogen de tegeneffecten te kunnen uitzetten in een ander medium. Ik kan dus bij de lezer, kijker en site-bezoeker een scala aan tegengestelde perspectieven veroorzaken. Tegelijk voorziet de website, vanaf het moment van opening, mij van nieuw en soms tegenstrijdig materiaal in de laatste fase van het werk aan roman en documentaires. Dat risico ga ik aan: zolang mogelijk houd ik de vier media open, pas na verschijnen van roman en fotodocumentaire blijft alleen de website over als ruimte voor interactie.
Alle vier de media hebben gemeen dat ze werkelijk in de popcultuur hangen, dus in een reservoir van beelden en muziek dat ooit is gemaakt voor een massapubliek, en dat dus ook bij uiteenlopende lezers, luisteraars en kijkers voortdurend herkenning oproept. Het spelen met die herkenning, en het tegenspreken van de verwachtingen, is in alle vier de media een constante."

"Het spelen met die herkenning, en het tegenspreken van de verwachtingen, is in alle vier de media een constante."

Een website werkt natuurlijk radicaal anders dan een boek. Je zult het materiaal vanuit een door jezelf gedachte samenhang bijeengebracht hebben, maar die samenhang verdwijnt op het moment dat de bezoeker van de site gaat klikken. Zodra interactie een belangrijk sturend principe van de navigatie door een 'tekst' wordt, verandert die tekst fundamenteel. Wat heeft dat voor consequenties voor de opbouw van die tekst, en de structuur van je verhaal?

"De website is de bibliotheek waaruit de roman is ontstaan. Een bibliotheek van de popcultuur van 1961 tot 1994, de jaren waarin het verhaal zich afspeelt. De roman volgt chronologisch de twee levensverhalen van Chris en David (overigens sterk gefictionaliseerd), waarbij het geheugen van de twee jongens natuurlijk sterk heen en weer schiet door de tijd. Rond de iconen op de site heb ik allerlei materiaal verzameld, mijn eigen herinneringen, maar ook die van talloze anderen. Neem Saturday Night Fever: zelf was en blijf ik onder de indruk van de sombere kant van het verhaal, de gruizige straten van Brooklyn, het ontbreken van perspectief buiten de disco. De film betekent voor mij veel meer dan de danspasjes. Dus plaats ik er een fascinerend verhaal van Luc Sante bij, die in die jaren in het braakland van de Lower East Side woonde. Maar ook een verzameling teksten van buitenlandse vrienden die ik gevraagd heb te beschrijven hoe Travolta ook in Teheran, Kameroen, Belgrado en Lissabon een idool werd.
Op de site staat bij elk onderwerp een ‘brief’ van mijn hand, die mijn perspectief weergeeft. Die brieven kan je ook laten voor wat ze zijn. Je kan verder springen via de links die ik lever, verder het internet op – alsof je de rivier hebt gevolgd, de haven bent uitgevaren en daarna de grote zee opgaat."

Zoals je het beschrijft zou je ideale lezer eigenlijk iemand zijn, die vanuit het boek uitstapjes maakt naar de website, op bepaalde momenten weer terugkomt in het boek, dan de radio aanzet terwijl hij langs een online plaatjescollectie zapt, weer een paar pagina's leest, afdwaalt op de website naar gerelateerde verhalen, terwijl hij luistert naar een selectie muziekfragmenten en weer verder leest...

"Dat zou ik geweldig vinden. Echt geweldig. Ik denk ook dat het zou werken. Ik zou het echt mooi vinden als je in de roman leest hoe David en zijn vrienden op een avond verdwalen in Newark, de industriestad waar Philip Roth opgroeide (een slideshow op de site laat je zien hoe Washington Square er nog precies zo bijligt als in zijn debuut, Goodbye Columbus, dat je ook voorgelezen hoort worden), maar dat na de rellen van 1967 (je ziet op de site foto’s van het politiegeweld, met Springfield Avenue in vlammen) nooit meer is hersteld – waarna je op de DVD de zwarte schrijver Amiri Baraka hoort vertellen over de teloorgang van de stad waar ik hem opzocht, terwijl je onze foto’s ziet voorbij komen van het getto nu – waar David en zijn vrienden doorheen reden, aan de dood ontsnapten en verder trokken. Zo, met die versnipperde, associatieve aandacht leven we ook. Ik vind het mooi om aan dat rondspringende bewustzijn van de lezer ruimte te bieden. Zelf ‘gids’ ik de lezer nog net voldoende waardoor hij niet verdwaalt of uit de bocht vliegt."

Hoe belangrijk is interactie voor jou in dit geval? Je nodigt mensen uit hun associaties op door jou aangedragen thema's op te sturen. Maar het is uiteindelijk jouw verhaal?

"Op mijn 25ste schreef ik ergens dat ik altijd in een web wil hangen: zo te leven dat ik constant deel uitmaak van een web van berichten, nieuws, beelden en levenstekens die me het gevoel geven me overal vrij te kunnen bewegen zonder ooit alleen te zijn. Ik had toen nog geen vermoeden dat het web een paar jaar later realiteit zou zijn. Nu is het er, en het is voor mij als schrijver een openbaring om een verhaal te schrijven dat echt in het web hangt en waarin dus ook voortdurend de levenstekens van anderen meeklinken. Mijn verhaal is mijn verhaal, maar het onderscheidt zich hooguit gradueel van dat van zoveel anderen. De popcultuur is een ruimte die voor iedereen van mijn generatie in het westen herkenbaar is: een collectieve ervaring waarvan iedereen zijn eigen verhaal maakt. De bijdragen van anderen aan de site, ook al zijn het er nooit zoveel als het er zouden kunnen zijn, vormen dus een essentieel onderdeel van mijn verhaal, zoals het mijne ook weer deel kan uitmaken van het hunne."

Als ik blader, lees, kijk, luister, zap, hoor ik je stem, niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk; ook de site is een 'echte Keulemans'. De lichtelijk ambivalente melancholiek, een heel eigen combinatie van emotionele betrokkenheid en intellectuele distantie: 'Fernweh' als levenshouding. Dat kan ook een reden zijn om de media in te zetten die je hier gebruikt: je verleidt de bezoeker weg te mijmeren op beelden, muziek en verhalen, die ons tegelijkertijd zeer bekend en vreemd zijn. Ik heb het vaker geschreven: het nieuwe medium internet leent zich, als het gaat om kunst die voor dit medium is gemaakt, blijkbaar zeer goed voor werk met een aan nostalgie grenzende melancholie. Een medium, even betrouwbaar onbetrouwbaar als onze herinnering: je weet dat je het nog weet, maar waar is het gebleven, en hoe zat het ook al weer? Het internet is niet als Borges' bibliotheek, maar als onze herinnering: brokstukken die wachten op de juiste trigger.

"Het zal niet domineren, maar impliciet is dit project natuurlijk ook een manier om via persoonlijke verhalen stelling te nemen tegen de culturele globalisering van deze tijd. Het is momenteel niet makkelijk om van Amerika te houden. Toch ben ik, net als vele anderen, verslaafd aan de Amerikaanse popcultuur. Daar zitten ook gevaren aan. Het grootste gevaar is misschien wel dat films, televisie en muziek inmiddels werken als een soort geheugenvervanger. Steven Spielberg bepaalt de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog sterker dan Primo Levi. Los van de kwaliteit van uiteenlopende films als ‘Schindlers List’, ‘JFK’, ‘Malcolm X’, ‘The Patriot’ of ‘Pearl Harbor’, dreigen deze en andere films ervoor te zorgen dat er van belangrijke historische gebeurtenissen nog slechts een (film)versie bestaat in het publieke bewustzijn. In plaats van langzaam veranderende verhalen met achterkanten, zijkanten en pas ontdekte nieuwe feiten en nieuwe inzichten.

"… Amerika te lijf gaan met zijn eigen wapens door mijn verhaal te vertelen in de taal van de beeldcultuur."

Naomi ‘No Logo’ Klein zegt dat in een merkenwereld cultuur iets is wat je overkomt, wat je opgeplakt krijgt, niet iets waar je aan deelneemt. De globalisering heeft meer te maken met culturele hegemonie dan met een weefsel van communicatie en uitwisseling. Daarom eisen steeds meer mensen het recht op om zelf hun identiteit vorm te geven. ‘De Amerikaan die ik nooit geweest ben’ kan zo’n plek worden, waar ik zelf, maar ook de bezoekers van de website zich de popcultuur weer eigen maken. Belangrijk aan de site is het digitaal maken van pre-digitale cultuur: filmfragmenten die niet eerder op DVD of internet te zien zijn geweest, liedjes waar je de naald nog hoort neerkomen op het vinyl. Dat is leuk om nostalgische redenen, maar ook om meer cultuurgoed toegankelijk en gebruiksvriendelijk te maken, om herinneringen binnen bereik te brengen. Creatieve Commons is mij erg sympathiek: de toestemming om de cultuur waar we uit voortkomen toegankelijk te maken voor hergebruik, voor nieuwe verhalen, precies zoals je geheugen ook telkens opnieuw herinneringen aandraagt die de basis kunnen vormen voor het volgende verhaal. Ik wil op de locaties in New Jersey die ik uit de popcultuur ken, met de foto’s van Rob Smits en mijn eigen teksten, er mijn eigen verhaal van maken. In heel bescheiden zin kan dit project misschien een maatschappelijke functie vervullen: Amerika te lijf gaan met zijn eigen wapens door mijn verhaal te vertellen in de taal van de beeldcultuur."


Chris Keulemans: De Amerikaan die ik nooit geweest ben
Roman: Uitgeverij Augustus, oktober 2004
Website: www.deamerikaan.nl, www.theamericanineverwas.net/
ontwerp: Madelinde Hageman, Submarine, sinds juni 2003
Radiodocumentaire: afgelopen zomer uitgezonden door de Humanistische Omroep, techniek: Rob Smits, eindredactie Dorothee Forma, nog te beluisteren via www.deamerikaan.nl
DVD: foto's: Rob Smits, vormgeving: Madelinde Hageman, uitgeverij: Submarine, oktober 2004

Chris Keulemans (Tunis, 1960) studeerde Sociologie en Nederlands en publiceert regelmatig in de Volkskrant, Vrij Nederland en De Gids.
Keulemans is oprichter van poëzieboekhandel Perdu en voormalig directeur van De Balie. In 1992 debuteerde hij met de novelle Overal om me heen is ruimte, gevolgd door Een korte wandeling in de heuvels (1994) en Van de zomer naar de werkelijkheid (1997).